1. Thời kỳ độc lập dưới các triều đại hậu Lê, Tây Sơn, Nguyễn (1428 – 1876)
1.1. Thời nhà hậu Lê (1428 – 1788)
Nhà hậu Lê thời kỳ này đã thể hiện nhiều chủ trương tiến bộ trong việc bảo vệ sức khỏe của nhân dân. Bộ luật Hồng Đức đã đặt ra các quy chế ngành y, trừng phạt những người vi phạm, như sử dụng thuốc kém chất lượng, gây tử vong bằng các loại thuốc độc mạnh. Ngoài ra, quy chế về vệ sinh xã hội cũng được ban hành, cấm bán các loại thịt ôi thối, và nghiêm cấm sử dụng thuốc mê cũng như thuốc độc. Luật lệ cũng quy định về tuổi thành hôn và cấm phá thai, cũng như thúc đẩy về sinh nhòng bệnh và việc luyện tập để giữ gìn sức khỏe.
Tổ chức y tế trong triều đình được thúc đẩy, với sự xuất hiện của Thái y viên dứng đầu, Sở lương y phụ trách cho quân đội, và Tế sinh đường ở các tỉnh để chăm sóc cho công việc cứu chữa bệnh tật cho nhân dân, đặc biệt là trong công tác chống dịch. Ngoài ra, việc mở các kỳ thi tuyển lương y, tổ chức khoa giảng ở thái y viện, và việc hiệu đính, tái bản các tác phẩm y học cũng được thực hiện, tạo ra sự phát triển đáng kể trong lĩnh vực y học.
Nhiều danh y đã xuất hiện và đóng góp không nhỏ cho sự phát triển của y học nước nhà. Nguyễn Trực và Lê Hữu Trác là hai cái tên nổi bật, với những đóng góp đáng kể qua việc nghiên cứu và chữa bệnh, cũng như việc viết sách để phổ biến kiến thức y học.
Lê Hữu Trác, hay còn được biết đến với tôn danh Hải Thượng Lãn Ông (1720 – 1791), sinh ra tại xã Văn Xá, huyện Yên Mỹ, tỉnh Hưng Yên ngày nay. Ông là một danh y tài ba, uyên bác, không chỉ nổi tiếng về y thuật mà còn về văn chương và võ nghệ.
Từ bỏ con đường làm quan, ông quyết tâm theo đuổi con đường y học, đặt cao tinh thần trách nhiệm trong việc chữa bệnh và cứu giúp người bệnh. Ông bác bỏ quan niệm về “số mệnh”, luôn trung thực trong việc tổng kết công tác y học, đồng thời viết sách phổ biến kiến thức về vệ sinh phòng bệnh và lý luận y học.
Tác phẩm “Vệ sinh yếu quyết diễn ca” của ông là một minh chứng cho tâm huyết và nỗ lực của Hải Thượng Lãn Ông trong việc nâng cao ý thức bảo vệ sức khỏe cho nhân dân. Qua tác phẩm này, ông đã truyền tải những kiến thức về vệ sinh cá nhân, vệ sinh môi trường và vệ sinh an toàn thực phẩm một cách dễ hiểu, gần gũi.
Hải Thượng y tông tâm lĩnh, một bộ sách y học đồ sộ gồm 28 tập chia thành 88 quyển, là minh chứng cho sự tổng hợp những thành tựu y học Đông phương đến thế kỷ 18 của Hải Thượng Lãn Ông. Bộ sách bao quát nhiều lĩnh vực, từ đạo đức người thầy thuốc, vệ sinh phòng bệnh, lý luận cơ sở y học, chẩn đoán học, mạch học, phương pháp điều trị, dược học, bệnh học, đến các bài thuốc dân tộc và các bệnh án.
Trong công tác đào tạo, ông luôn chú trọng đến việc giáo dục đạo đức cho học trò, rèn luyện cho họ tinh thần yêu thương, phục vụ người bệnh đến cùng, đồng thời đề cao tính trung thực trong nghiên cứu y học. Ông cũng biên soạn “Y huấn cách ngôn” và ghi chép lại các trường hợp bệnh án thất bại (gọi là “Âm án”) để rút kinh nghiệm và chia sẻ với các thế hệ sau.
Về lĩnh vực dược học, ông đã phát hiện thêm 300 vị thuốc mới (ghi chép trong “Lĩnh Nam bản thảo”) và tổng hợp thêm 2.854 bài thuốc kinh nghiệm. Ông luôn khuyến khích các đồng nghiệp và học trò sử dụng các vị thuốc Nam trong việc chữa bệnh, khẳng định: “Có câu: đau chóng đỡ chảy / Là vì không biết chữa ngay kịp thời / Thuốc thang sẵn có khắp nơi / Trong vườn, ngoài ruộng, trên đổi, dưới sông / Hàng ngàn thảo mộc, thú rừng / Thiếu gì thuốc bổ, thuốc công quanh mình”.
Sự nghiệp y học của Hải Thượng Lãn Ông vô cùng to lớn, góp phần làm rạng rỡ nền y học cổ truyền nước ta. Ngoài ông, còn có nhiều danh y khác như Hoàng Đôn Hòa (người có công trong việc tìm ra các bài thuốc chữa bệnh dịch, tổ chức y tế trong quân đội và trồng thuốc sử dụng trong quân đội), Lê Đức Vọng (một danh y về khoa mắt, tác giả cuốn “Nhân khoa yếu lược” năm 1638).
1.2. Thời kỳ nhà Tây Sơn (1788 – 1802)
Thời kỳ này chứng kiến nhiều cuộc chiến tranh liên tiếp, mất mùa và dịch bệnh phát triển. Do đó, triều đình Tây Sơn đã tăng cường công tác chống dịch cho nhân dân, với sự đóng góp quan trọng của các danh y như Nguyễn Hoàng và Nguyễn Quang Tuân. Các tác phẩm về y học được sản xuất trong thời kỳ này như liệu dịch phương pháp, lý âm phương pháp và hộ nhi phương pháp đã đóng vai trò quan trọng trong việc chống lại các dịch bệnh.
1.3. Thời kỳ nhà Nguyễn (1802 – 1833)
Trong thời kỳ nhà Nguyễn, tổ chức y tế tiếp tục được cải thiện, với sự ra đời của thái y viện và ty lương y ở các tỉnh. Các biện pháp chống dịch cũng được triển khai, và một số luật lệ và khen thưởng đã được thiết lập để tôn vinh những người đã có công trong lĩnh vực y học. Việc tái bản các bộ sách y học cổ điển cũng được thúc đẩy.
2. Thời kỳ thực dân Pháp xâm lược nước ta (1844 – 1945)
Thời kỳ thực dân Pháp chủ trương tiêu diệt nền văn hoá dân tộc, trong đó có y học cổ truyền. Họ đã tận diệt các tổ chức y tế thời nhà Nguyễn và thúc đẩy y học thực dân vào Việt Nam. Tuy nhiên, dù bị chi phối, y học cổ truyền vẫn được nhân dân tin tưởng và sử dụng, và việc kết hợp y học cổ truyền với y học hiện đại đã làm nên nền y tế Việt Nam đương đại.
